Serendipiteit (1) — Het jongensboek Willem Roda uit 1889 van de befaamde natuursbechrijver Eli Heimans

Tijdens een van mijn vele zoekmomenten in de grote hoeveeelheid opruimingsboeken voor de prijs van 50 eurocent op het trottoir voor een antiquariaat en — bij overvolle kratten aldaar ook binnen op stapels — stiet ik zaterdag 5 april tussen flink wat toevoegingen op een paar boeken, die mijn belangstelling zeker meer dan oppervlakkig verdienen. Eén daarvan was het hierboven afgebeelde boek van Eli Heimans (1861-1914), die meer naam heeft gemaakt als natuuronderzoeker en schrijver over al wat leeft en bloeit en andere fenomenen die de natuur ons te bieden heeft, en die dat veelal deed in samenwerking met Jac. Thijsse, zoals een flora en diverse pedagogische werken voor jong en oud, en niet in de laatste plaats voor scholieren en studenten. De grootste bekendheid in kringen van docenten en scholieren hebben die beiden ongetwijfeld overgehouden aan hun Flora.

Deze editie
Heimans schreef dit boek in 1889. Alle illustraties zijn van de Amsterdammer Johan Braakensiek (1858-1940). In de eerste druk is nog sprake van acht houtsneden naar tekeningen van deze in die tijd min of meer 'alomtegenwoordige' schilder, graficus en illustrator. Tevens mag hij worden beschouwd als voorloper van wat later als politiek cartoonist zou worden gekwalificeerd. In de vierde druk, waarvan het voorplat bovenaan deze bijdrage is afgebeeld, staat alleen vermeld "met teekeningen van Johan Braakensiek", bovendien is deze jeugdroman in die editie voorzien van de ondertitel Een Jongensboek.
Over deze jeugdroman heeft Heimans vermeld dat hij bijna alle daarin beschreven plaatsen zelf heeft bezocht, uitgezonderd het verre Australië, aangezien zijn zomervakantie daaroor te kort was. In een slordige beschrijving op het internet van een latere druk — met daarin een foutief jaartal (ca. 1910) en onjuiste voornaam van de auteur, alsook de mededeling dat het boek zou zijn verschenen in een reeks voor jongens èn meisjes, voorzien van een nieuw voorplat en tekeningen van B. van Vlijmen (daarin afgebeeld)— staat wel een redelijke beschrijving van de inhoud van Willem Roda.
De eerste druk is uitgekomen bij Tj. Holkema te Amsterdam, in de vierde druk, verschenen in of omstreeks het jaar van overlijden van de auteur, staat reeds de naam van de beide vennoten: Van Holkema en Warendorf. Geheel in de lijn der traditie had ook deze uitgeverij een acrostichon als leuze, die was samengesteld uit de eerste letters in de naam van de zaak: VHEW.
In het Nawoord Bij den vierden druk meldt de schrijver dat het inmiddels een kwart eeuw was geleden dat het boek "naar den uitgever" ging. Hoewel hij zich had voorgenomen bij zo'n jubileum de nodige aanpassingen te realiseren, had hij er "toch niet noemenswaardin durven schrappen, omdat het in dezen vorm zoo vele duizenden jongelui prettige uren heeft bezorgd".
Eli Heimans besluit dat nawoord met de mededeling dat dit nog altijd het geval is, "zoas ik van tijd tot tijd zonder vragen verneem, en van een kinderboek als zijn de gebruikers toch bij slot van rekening nog beter beoordelaars dan de schrijver zelf." Hij ondertekent die zeven regels op de laatste pagina met E. Hs.


De auteur
Eli Heimans werd in 1860 te Zwolle geboren in een liberaal Joods gezin. Na de lagere school bezocht hij de HBS, die hij niet kon afmaken doordat hij moest meehelpen in het bedrijf van zijn vader. Via de zogenaamde Normaalschool slaagde hij er toch nog in zijn onderwijsakte te behalen, gevolgd door de hoofdakte, die voor wiskunde en nog eens drie voor even zovele vreemde talen. Hij werd onderwijzer te Amsterdam, kwam daar in contact met Jan Ligthart. Zijn kritiek op het traditionele onderwijs kon hij spuien in het pedagogisch tijdschrift Oud en Nieuw, waarvan hij naast C.A.F. Zernike redacteur was geworden. Zo pleitte hij ervoor kinderen niet alleen in de schoolbanken te onderwijzen maar dit ook buiten het schoolgebouw te doen door ze in parken en langs de weg te informeren, en voorts planten en dieren mee in de klas te nemen.
In 1893 is zijn boekje De levende natuur verschenen, gebaseerd op zijn bevindingen in het Amsterdamse Sarphatipark. Het gaf inzicht in het leven van planten en dieren, specifiek voro kinderen die in een grote stad leefden. Het boekje zou uitgroeien tot een omvangrijke, vierdelige handleiding, die in de jaren 1898-1908 is uitgekomen.
Met de publicatie van het kleinere boekje kwam Heimans ook in contact met Jac. P. Thijsse, waarna de beiden gingen samenwerken aan diverse boekjes over dieren en planten, het eerste daarvan rolde in 1894 van de persen. Samen richtten ze het tijdschrift De Levende Natuur op; de eerste aflevering daarvan is in 1896 uitgekomen.
Samen met enkele anderen heeft Heimans in het eerste jaar van de twintigste eeuw, 1901 dus, de Nederlandse Natuurhistorische Vereniging op. In diverse andere instituties werd zijn medewerking echter geweerd en koos men meestal voor zijn medestrijder Thijsse. Dergelijke boycots meende Heimans te kunnen herleiden tot zijn Joodse afkomst.
Zijn veelzijdigheid kwam verder aan het licht door een geologische publicatie In ons Krijtland dat in 1911 is verschenen, en verder door bijdragen in het weekblad De Groene Amsterdammer, waarin overduidelijk naar voren kwam dat hij zich ook had verdiept in de psychologie.
Tijdens een geologische excursie door de Eifel in de zomer van 1914 werd Eli Heimans getroffen door een hartverlamming.
__________

[1] Een andere vondst, die een kwalificatie als serendipiteit verdient, gaat over een boek van de Spaanse auteur Vicente Blasco Ibáñez is te vinden op onze zustersite Tempel der Letteren, op zondag 23 maart.
____________
Afbeeldingen
1. Voorplat van de vierde druk van het jongensboek Willem Roda.
2. Eli Heimans in de juiste entourage: natuur en literatuur.
3. Leus van Heimans' uitgever.
4. Paginagrote kleurenillustratie uit Hei en Dennen van Heimans en Thijsse, voor het eerst verschenen in 1899 (vierde druk 1921).
5. Voorplat van de reprografische herdruk uit 1971 van het voor het eerst in 1911 uitgegeven boek In ons Krijtland.