Tweemaal Claude Debussy en eenmaal Richard Strauss drie dagen achtereen door Noord Nederlands Orkest

Mallarmé en Debussy
Drie dagen achtereen — van vrijdag 8 tot en met zondag 10 oktober — speelt het Noord Nederlands Orkest onder leiding van chefdirigent Michel Tabachnik [1] drie composities uit het fin de siècle, twee van Cllude Debussy (1862-1918): als eerste programma-onderdeel, de  Prélude à l'après-midi d'un faune uit 1894, gevolgd door La Mer, ontstaan in de jaren 1903-1905. Het concert zal worden besloten met het symfonisch gedicht Ein Heldenleben, gecomponeerd in 1897 door Richard Strauss (1864-1949). Een nadere toelichting op het eerstgenoemde compositie vindt u hieronder.


Claude Debussy: Prélude à l'après-midi d'un faune (1894)
Instrumentatie: 3 fluiten, 2 hobo's, Engelse hoorn, 2 klarinetten, 2 fagotten, 4 hoorns, cymbales antiques (kleine bronzen bekkens met een bepaalde toonhoogte), 2 harpen en strijkers. (Speelduur ca. 10 minuten.)

Voorliefde
In 1876 publiceerde de Franse letterkundige Stéphane Mallarmé zijn herdersdicht in alexandrijnen L'après-midi d'un faune in een zeer kostbare uitgave met illustraties van Édouard Manet (1832-1883). Het relatief lange gedicht is één der beroemdste voorbeelden van het Franse symbolisme: vervuld van eigenzinnigheid en somberheid, en getuigend van een boven het leven uitstijgende, zuivere poëzie. "Een gedicht is een geheim, waarvan de lezer de sleutel moet zoeken," was Mallarmé's overtuiging.
Claude Debussy koesterde een diepe bewondering en een sterke voorliefde voor Mallarmé's lyriek, en hij wilde het raadselachtige en geslotene daarvan door middel van muziek ontsluieren. Mallarmé was echter in het geheel niet gelukkig met de gedachte dat Debussy zijn gedicht op muziek wide zetten, omdat hij vreesde dat het zou uitdraaien op een simpele verklanking van datgene, wat hij in taal reeds 'muzikaal' had gezegd. Toen Debussy hem echter zijn compositie op de piano voorspeelde, was hij aangenaam verrast: de componst was er wel degelijk in geslaagd een extra dimensie aan zijn poëzie toe te voegen.

Nieuwe richting  
Met de muziek van de Prélude heeft Debussy een meesterstuk geschreven dat meteen een nieuwe richting in de muziek heeft ingeluid: het impressionisme, waarmee de negentiende eeuw wel heel direct en nadrukkelijk van de twintigste werd gescheiden. En zelfs als Debussy daarna niets meer zou hebben gecomponeerd, die nieuw ontstane beweging viel niet meer ongedaan te maken en niets zou meer zo zijn of opnieuw worden als voordien. Reeds als conservatoriumstudent had Claude Debussy het gevestigde muziekleven en -denken op zijn grondvesten doen schudden door zijn fantasierijke, nieuwe harmonieën, ritmen en vormen, die een regelrechte omwenteling teweeg gebracht hebben, en waarmee de componist zich heeft weten te profileren als één der aartsvaders van de twintigste eeuwse muziek, naast Schönberg, Bartók en Stravinski.

Vrije interpretatie 
Debussy was in 1892 met zjn Prélude begonnen en heeft deze twee jaar later voltooid, bijna twee decennia na het ontstaan van Mallarmé's gedicht. Op 22 december 1894 is de eerste uitvoering gerealiseerd onder leiding van Gustave Doret (1866-1943). De componist heeft het werk opgedragen aan zijn jeugdvriend, die eveneens componist was geworden: Raymond Bonheur (1861-1939).
Wie in Debussy's Prélude een orkestrale illustratie van het liefdesspel tussen Faun en de nimfen verwacht, zal bedrogen uitkomen. "De muziek van dit voorspel is een geheel vrije interpretatie van het fraaie gedicht van Mallarmé," staat in de toelichtende regels die de componist zelf in het programmaboekje voor de première van eind 1894 heeft laten opnemen. "Het gaat veel meer om opeenvolgende stemmingsbeelden, waarin de begeerten en droombeelden van Faun tijdens een hele namiddag worden weerspiegeld. Moe van de jacht op angstig vluchtende nimfen en najaden, geeft hij zich uiteindelijk over aan de verdovende sluimer, die zijn dromen van de totale macht in de allesomvattende natuur vervult."

Arabesken
De verfijnde fluitsolo vol meditatieve arabesken presenteert het hoofdthema, dat het lokken van Faun voorstelt. Na vier maten klinken een akkoord in de houtblazers en arpeggio's van de harp, gevolgd door een korte dialoog voor hoorns. Dan horen we een kort crescendo op een motief dat de componist later in zijn Pelléas et Mélisande zou gebruiken. Daarna keert het hoofdthema in de fluit terug en gedurende tien maten heerst een sfeer van volslagen lieflijkheid. Als de lucht even betrekt, horen we dat direct in de klarinet, die een hele toonladder speelt, en ook in de gesordineerde hoorns, die dan enigszins dreigend klinken, maar de lieflijke stemming keert onmiddellijk terug: de fluit introduceert een nieuw thema dat door de hobo wordt overgenomen.
Daarop raakt het orkest geanimeerder: na een diminuendo leidt een extatisch thema in de houtblazers en hoorns naar een climax. De melodie klinkt unisono in de strijkers, terwijl hoorns en hout een triool blazen. Een soloviool pakt dit thema eveneens op, waarna het eerste thema terugkeert: aanvankelijk in de fluit, dan in de hobo, onderbroken door trillende hoorns en een opgewonden staccato, dalend in de houtblazers.
Via strijkerstremoli dient het einde zich aan: fluiten blazen nogmaals het hoofdthema, terwijl twee soloviolen in octaven contrapunteren, en de kleine bekkens 'een zilveren licht' laten schijnen. Het thema wordt nog eens herhaald door de fluit en een solocello. Een tweetal gesordineerde hoorns en enkele violen — ook al con sordino — spelen een afgeleide versie vanhet hoofdthema, waarna de Prélude uitklinkt in eenpianissimo-akkoord van de fluiten met een laatste glimp van de 'antieke bekkens'.

Waardering 
Debussy's Prélude mocht zich onmiddellijk verheugen in een enorme waardering van het concertpubliek. Bij de première moest het stuk zelfs worden herhaald. Regelrecht populair werd deze muziek mede door toedoen van Vatslav Nijinksi, die er een choreografie bij maakte. Als zelfstandig orkestwerk heeft het echter eveneens de gehele wereld vrij gemakkelijk weten te veroveren. Uit dankaarheid schreef Mallarmé toen op Debussy's manuscript:

Sylvain d'haleine
Si ta flûte a réussi
Puis toute la lumière
Qui soufflera Debussy.
__________
[1] Vrijdag 8 oktober in theater De Lawei te Drachten, aanvang 20:15 uur.
Zaterdag 9 oktober in cultuurcentrum De Oosterpoort te Groningen, aanvang 20:15 uur.
Zondag 10 oktober in schouwburg De Harmonie te Leeuwarden, aanvang 15:00 uur.

Zie tevens ons artikel op de aan deze site gelieerde website Muziek en mensen, eveneens van heden.
___________
Afbeeldingen
1. Ontwerp voor L'après-midi d'un faune, door Luc-Albert Moreau (1882-1948) .
2. Stéphane Mallarmé, in 1896 gefotografeerd door Nadar.
3. De Zwitserse dirigent en componist Gustave Doret.
4. Claude Debussy, hier in de omgeving van Luzancy, zittend voor mevrouw Chausson en dier echtgenoot Ernest, de componist (1855-1899). Geheel rechts Raymond Bonheur, aan wie de Prélude is opgedragen. Foto uit 1893.